Thursday 6 March 2014

Cachar Faihriam te Chanchin

Faihriem ho Chin Hills a an awm lai a ni mai thei, an farnu, an zinga khawsa ve chuan a fa chu a pute ina chawhmeh va pe turin a tir a. Pu a ngah em avangin a hamhaih deuh a, a nu cuan 'I puTuallai taka awm saw'a tih chu Tuollai a lo ni hlen ta a. Chutiang zelin a pu hmunthatna taka awm cu Hmuntha-a, a thlang ber a awm chu Thlanghnunga , Se kawng taka awm cu Sekawnga etc an loni ta a ni. Hming pangngai chu an neih vek ngei a rinawm a, mahse an hming pangngai aiin an farnuin an awmna angzela an hming a vuah chu a lo lar ta zawk a, chi hmingah te pawh an lo pu hlen ta hlawm a ni. (Thlanghnunga hi pasaltha leh huaisen a nih avanga a thlang bera awm nia sawi a ni a, a thlahte pawh pasaltha hnam inti ngat thn an ni) Chung Faihriem hnam a chi pèng thenkhat thlahte chu hnam dang nen inchawhpawlh miah lovin an awm ta zel a, Cachar phai an luh laiin 'Saihriem' khua an luah a ni. He Saihriem khua atang hian Bapui leh Khawral te hian N.C.Hills an lut nge, he khuaah hian an awm ve ngai lo hrim hrim zawk tih erawhchu kan hre thei ta lo a ni. He Saihriem khaw luahtu chi pèng kan hriat theihte chu Saivate, Hmuntha, Seitling, Tuollai leh Thlanghnung te an ni. Heta tang hian khaw thar engemw zat siamin an darh ta hlawm a ni. Hnam dang nen inchawhpawlh miah lovin kum rei tak chu an lo awm niin a lang a. Mahse Saihriem khua an rauhsan hnu, khaw thar engemwzat a lo pian hnu chuan Vaiphei, Khawchung (Thadou), leh Hmar chi dangte nen an lo inawmpawlh ve ta nuaih mai a ni. Tin, Cachar phaia lut Thlanghnung chi bik te hi Khensimthla leh Khensongthla te unau thlahte an ni bikin a lang a [anni unau thlah ni lo Thlanghnung dang pawh an awm nia hriat a ni]. Pawih emaw Sailo ral emaw hlauin an tlandarh a, an awmna azirin Tuiruong Faihriem, Mirawngngam Faihriem leh Sim Faihriem tia hriat an rawn ni ta a ni. Mirawngngam Faihriam te hi Mirawng (Naga) zingah an an lo khawsak rei tawh avangn nghaum a tlanchhuah a ni, ti a ni. Khensimthla-a'n fapa 2a nei a, Sumhmunhera (Mir ­awngngam Faihriam thlahtu bul) leh Hrilsuohera (Chhim Faihriem thlahtu bul) te an ni. A unaupa Khensawngthla paw­h chuan fapa a nei ve a, amah chu Tuiruang Faihriem thlahtu bul a ni. Amaherawhchu, heng Chhim, Tuiruang, Mirawngngam tihte hi chi pèng hminga ngaih a ni lo va, Thlanghnung Faihriam vek an ni. Faihriam te hi India Danpui (Constitution) ah chuan Any Kuki tribe hnuaiah Sairhem ti in state 3 - Assam [In accordance with The Scheduled Castes and Scheduled Tribes Orders (Amendment) Act, 1976.], Meghalaya [In accordance with The Scheduled Castes and Scheduled Tribes Orders (Amendment) Act, 1976 and The Constitution (Scheduled Tribes) Order (Amendment) Act, 1987] leh Mizoram [In accordance with The Scheduled Castes and Scheduled Tribes Lists (Modification) Order, 1956 and as inserted by Act 81 of 1971] ahte chhinchhiah an ni. Cachar Faihriam te hi hnam tlèm lutuk an nih avang leh an awmna Cachar District-ah Tribal tan hamthatna engmah dawn tur a awm ve loh avangin an tawng hman 'Saihriem' tawng pawh ngaihsakhlawh lohvin a awm ta reng a. Tin, Kristian an lo nih hnuah Bible leh Hlabu te Mizo tawng vek hman anih avangin leh Hmar zinga awm ten Hmar tawng an hman ve zel tak avangin Saihriem tawng chu Mizo tawng leh Hmar tawngn a rawn luahlan ta zel a; tin, tuna a hmang mektu tam zawk hi Faihriem hnahthlak an nih lem loh avangn Saihriem aiah Mizo tawng hman mai chu an duhdan te ni tawh zawkin a lang bawk. Hetiang a nih avangin Saihriem tawng hi vawn that a nih loh chuan rei lote ah a ral thuai tawh dawn niin a lang. [NB: A ziaktu hi Thlanghnung a thlah lokal zelah Khensimthlaa fapa Sumhmunhera fapa Khaithoia fapa Sawnga fapa Vawmpua fapa Laltea fapa Lalthanmawia fapa Gideon Lalchhuanawma Faihriem ka ni e. Ka lawm e!]

Friday 12 April 2013

VANGCHHE TOBUL

VANGCHHIA LEH KHAWLHRING LO TO CHHUAHNA By M. Laldailova ( May 14th 1890 - May 4th 1992) Hriat phâk thui berah chuan Berhvatean , fapa pahnih a nei a, Saivatea leh Chunthanga an ni. Berhvatea thih hnu chuan an nu hovin an awm a. Tin, a upa zâwk Saivatea chuan nupui a nei a. Fapa pahnih Lersia leh Singaia leh fanu pakhat a nei a. Chutihlai chuan Chunthanga chu tlangval a ni a. Chung laia an hnam hming chu Mivam hnam thianghlim an in ti a. Chutichuan , Chunthanga chu a thiante zingah nula a rim thin a. Tukkhat chu a zing hawng a nu leh a u te ho nêna an chaw kîlho lai chuan “Nizâna ka mumangah chuan” a ti ta phut mai a, a sawi dâwn a, mahse chu chu an hriat veleh a nu leh Saivatea chuan, “E khai, keini chu hnam thianghlim kan ni a, mumang kan nei ve ngai hlei nem. I va riahnaah hian I riahpuite samkhuih te I va hmang a niang, an hnam bawlhhlawh I va kai ve ta a nih hi. Kan chhûng zînga awm tlâk pawh I nih dâwn loh hi”, tiin an hau ta hrep a. Chuta tang chuan Chunthanga rilru chu a inthlahrun g ta khawp mai a. Nakin deuhah chuan nupui a nei ve a, a in dang ta a. Mahsela, a nupui chuan fa a dam thei lova. Tin, a hrin leh dâwn chuan, a pasal hnênah “Nizanah mumang mak deuh mai ka nei a, tun tuma I fa chu a pian veleh in kawmchâra vang bulah va chhiah ula, tichuan a dam mai ang” a ti a. Tichuan nau chu a lo pian veleh chuan an kawmchâra Vang bulah chuan ava chhiah ta ngei a. A lo dam ta a, a hmingah Vangchhiah a a nih hi an ti ta a. Tin, nau a lo pai leh a, a hun dâwn hnaih chuan mumang a lo nei leh a. “Tun tuma I fa chu in piah khuaah sawn va hring la, a dam ang min lo ti a”, a ti a. Tichuan an piah khuaah chuan a va hring leh a, a lo dam ta a, a hmingah Khualhring a an ti a. Tichuan an unau Saivatea thlah te chu an hlat ta tawlh tawlh a, chhim lam an pan zêl a, Chunthanga thlahte hi Vangchhia leh Khawlhring mai an nilova, hnam dang in vuah te pawh tam tak an awm. Engpawhnis ela, Vangchhiah a leh Khawlhring a chu a up ate an nih avangin chhui bîk loh theih an ni lova. Chutichuan , nikhaw reiah chuan an lo pung ta êm a, a hran zêlin an awm ta a. An laichinte Champhai atanga nikhat kal velah khian Vangchhe Tlâng a awm a, chumi-a an hotupa hming chu Laldumbela a ni. Khawlhring a thlah ho chu Vangchhe Tlâng piah, chhim lam leh zualah an awm hlawm a. Ralin a tu ve ve pawh min rawn bei sela, kan in chhan theih nân tiin an awmho hnai a ni. Tunlai tak pawh hian chhim Pawi ho zingah khian Lushei tawng thiam hauh lo pawia in zial an tam khawp mai. Tin Khawlhring hnam tepêng Chunthang inti pawh an tam mai. Chunthanga leh Saivatea hi unau an ni tih emaw thlahtu khat an ni tih hriatna chu chiang takin Mizo upa hlaah a awm a ni. Hetiangin: “Chhimah Chuntlang Hmarah Saivate In man tam e, sial sawm in ngên e” an ti a ni. Keiin ka hriat phâk chinah pawh an hnam man bi chu Se sawm a la ni fo. Tin, hnam thianghlim an tih ang ngei hian inthawina neuh neuh pawh kan nei ve ngai lo. Vawkpa sûtnghâk Mizovin a inthawi nân lo chuan talh thiang lova an neih pawh hi kan nei ve ngai lo, kan duh hun hunah kan talh mai. Inthawi nân kan hmang ngai lo. Sial kan chhun leh chu chu kan thla hualna a ni ringawt. Pautu, Thiak, Rawite te hi Vangchhia leh Khawlhring te nên thlahtu thuhmun an ni. SAIVATEA THLAHTE CHUNTHANGA U Saivatea leh a nupui an lo thih hnu chuan a fapa Lersia leh Singaia leh an fanu te chuan an piah hmar lam khuaah Lal fa nei lo a awm a, chu chu an laichin hnai a ni a. Chumi bêl tûr chuan an kal ta a, a inah an va chêng a, a rokhâwm beiseiin. Tin, chu Lalpa nupui chu a dam mawh êm êm mai a, ran lu kimin an thawi tawh a, engmah a ang thei chuang lova. Tin, a pasal hnênah mut hmunah hetiang hian a sawi a, “Lal kan ni a, ran te mai main min tlan zo lo a ni. Chuvangin keimahni mihring tungchho ngei hian inthawi ila ka dam ang”, a ti ta tlat mai a. Chutichuan , a pasal chuan “Dam kan duh si a le, a nih leh kan fahrawn awmpuite farnu hian kan inthawi mai a niang chu” a ti a. Chutichuan , Lersia leh Singaia feh hlân chuan an farnu inthawi nân an lo hmang ta a. Chutichuan , anni fehbo hlâna an farnu inthawi nâna an lo hmang chu an thinrim a, anmahni chu han that ve dâwn se, Lal an ni si a, an thah ve mai an hlau si a, an insiam sawk sawk a, a zân a zân chuan an tlân chhuak a. Singaia chuan a pa Darbu bawm leh a thi bâwm chu a ak a, Liandova te khaw kawng lamah chuan a kal a. Kalkawngah rulpuiin a lo lem ta a ni. Tin, Lersia chuan a nau kalna lam pawh hre chuang lovin an piah hmar lam chu a pan a. Lersia hi pa fing tak leh thil ti thei tak a ni a, a nau awmna lam chu a ngaihven reng a, mahse hriatna reng reng a nei thei lova. Nakinah chuan a va kalna khaw Lal kha a thi a, Lersia chu a fel êm avangin Lal atân an thlang ta a. Reiloteah chuan Lal ropui tak a lo ni ta a, nupui te pawh tam tak a nei a, fate pawh tam tak a nei a, chhui sen pawh a nilova, a thlahte hnam hming atân chuan a pa hming chawiin Saivate a ti a. Chuvang chuan tun thlengin Saivate tih chu hnam hmingah an chawi ta a ni. Lersia thlah te an ni. Amah a hausak êm avângin a fa tam tak pawh Lal ropui tak tak an ni vek a, Rêng Lal an tih thin pawh hi vai a ni lo, Lersia thlah zing a mi a ni. Tin, Tanhrila, Saivate Lal, tuna a hming chawia Tanhril khaw Lal kha Lersia thlah bawk a ni. A nunrâwn vangin a unau Reng lam Lalin an rawn titlâwm ta a nih kha. Tin, Lushai hovin Phuntiha in tih pawh hi Lersia thlah zinga mi a ni ngei ngei ang. Tichuan Lersia chu Lal ropui tak a lo nih hnu chuan a nau chanchin kha hriat chianna a la nei thei lova. Mahse, thli chhêm thâwt angin Liandova te unauvin darbu leh thi an chhar tih thâwm a hre nual aniang, chu chu ngaihven tûrin a upate a hruai a, a upate pawh chu a thil tum chu a hrilh duh lova. Amah chu mi chhe ber angin a inchei a, thu tak hmuhchhuah a tum a, thlen in pawh a hmu zo ta lo reng a. Nakinah chuan Liandova te unauvin riak tûrin an sâwm ta hlauh a. An ina a luh chuan bungrua engmah, thi leh dâr han nei awm pawhin a hre lova. Chutiang ahnêkin puanthuah engmah pawh a awm lova, an sin lai nên mai chuan an riak a ni mai a. Chaw ei pui tûr tak ngial pawh an nei lova, ama chaw fun chu an ring tlâng ta a. Chuvangin a khawngaih lehling a, sepui chhuah tûr a pe ta a ni. Hêng thu thlahtu bul chanchin hi Pu Hrangliana Rangte, Hmar miffing deuh mai hmar lam zawng zawng thlahtu ropui taka hmar tawnga ziaktu sawi atanga lâk a ni. Hmar lam chuan anmahni thlahtu chu chhawng sawmhnih te, sawmthum ten an sawi thei vek a, chuvangin a thusawi hi a dikin ka hria. Tun thleng pawhin Saivate hnam chuan mumang an la nei lo tiin kan la sawi fo. Source : Handwritte n copied by Henry Vangchhia & Typesetted by Zohmachhua na Khawlhring

Friday 29 March 2013

Faihriem am Saihriem? G.L. Faihriem

Faihriem le Saihriem ti a hin mi tam tak chu ei buoi rawp hlak a. Thenkhat lem chun Faihriem chu Ṭhiek, Khawbung, Zote hai anga Hmar pahnam pakhat ve hrim; Saihriem ruok chu Thadou, Pawi, Paite ti hai anga hnam pakhat ve hrim nia ngai an um hlak. Chu chu tiengpang chu sui zui ei tum nawh a, Saihriem le Faihriem hi thuhmun a nih ti hi ei hril tum tak lem. 
 
Ei hriet seng angin Bapui, Tuollai, Khawral, Tusing, Khawlum, Saivate, Seiling, Thlanghnung le a dang dang hai hi ‘Faihriem’ ei tihai chu an nih a. Hieng chi-kaupeng (sub-clans) hainaw hi chu a hranin Faihriem bik an um nawh. Chuongang bawkin ‘Saihriem’ intihai khawm hi Saivate, Tuollai, Thlanghnung, Seiling etc intihai tho kha an nih a, Saihriem bík amanih Saihriem chi-pêng bik amanih a hranin a um chuong nawh. Saihriem chi-kaupeng chu Faihriema insâl chi-kaupeng hai kha an nih a, Faihriem chi-kaupenghai khawm Saihriema insâl chi-kâupenghai tho bawk kha an nih. Chu umzie chu Saihriem le Faihriem ti chu thil thuhmun le intluk, ko dan dang mei mei chau anih tina anih. Rangte le Gangte or Ralte le Galte ti ang vel a nih, Saihriem le Faihriem ti hi. Rangte ti chu Gangte hai tho kha an nih.  Chuongang char chu anih Faihriem le Saihriem ti hih. 

Chuonga Faihriem le Saihriem chu thil thuhmun a ni si ni chun ienglei le iengt’a ko dan hming chi hni hung um thei am ning a ta ti chu zâwna pawimaw tak a nih a, mi tam tak ei buoi hlak bawk. Faihriem (or Saihriem) ṭawnga hin ‘F’ hawrawp hi a hmangna a tlawm khawp el a, a hmangna a um mang naw hiel a nih. Tienlai huna Original Faihriem/Saihriem ṭawnga khan ‘F’ hi a lo um dêr naw khawm a nih el thei. ‘F’ a inthawka inṭan thumal hieng fanghma, fe, favai, fiel, fun, far, fapite, etc hai hi Saihriem ṭawnga chun sanghma, se, savai, siel, sun, sar, sapite, etc ani pei a. Chu umzie chu Saihriem tawnga chun F aiah S hmang pei anih tina a nih. (Amiruokchu, F a intan thumal hieng famkim, fel, fimkhur tihai ruok hi chu Saihriem ṭawnga khawm famkim, fel, fimkhur ti ve tho chu anih. Chu umzie chu Saihriem tawngah ‘F’ hmangna a um der nawh tina chu a ni chuong nawh.F chu a hming chun a um ve tho a, a hmangna a tlawm ti thu lem a nih). Chuonga F hmangna tamtakah S hmang ani si chun ieng leiin am ‘Faihriem’ ti thumal khawm chu Saihriem tawnga chun ‘Saihriem’ ti ani el ma naw ding? F aiah S hmang pei anih a, Faihriemti thumala F dehawn a S ei sie chun Saihriem ti chie chu anih a suok chu. 

Tawng hi danglam hrat em em el anih a. Eini hai lem chu tribal ngang kha ei nih a. Khuo le khuo inrûn tuo a, mani le mani lunginsietna thang dêr loa insât tawp tawp el hlak hnam kha ei nih a. Ei chengna khuohai khawm khaw dangin an mi hung rûn el thei nawna ding hmun khawkrawk le hmun pilril pan hram hram hlak kha ei nih a. Ei tawng le ei thil lamdan hung danglam tah el khawm hi amak vieu nawh ie. Hnam changkang lem – an tawnghai khawm zieka sie tha le inpaw tuo zing hai- khawvel ram tum tum a um English le hnam danghai ngei ngei khawm an umna azirin an thil lamdan (accent) le thumal (word) hai a danglam hlak anih a; Saihriem chu Faihriem tia ko el amanih Faihriem chu Saihriem tia ko el amanih khawm chu thil mak taulo chu ani bik nawh. 

Saihriem am hmasa lem Faihriem ti ruok chu Pathien le mani ngaidan el naw chu a sui suok intak vieu tang a ti le. A ieng lemkhawm chu a hmasa lem lo ni sien Faihriem ti le Saihriem ti ruok hi chu thil thuhmun le hnam/pahnam pakhat kona hming thumal ve ve an nih ti ruok hi chu sêl ruol loa indik chu a nih. Faìhriem le Saihriem ti chu Rangte le Gangte, Ralte le Galte, Lusei le Lushai ti ang vel a nih. Saihriem chu Faihriem/Saihriem tawnga Faihriem tina anih a, Faihriem ruokchu Hmar tawng le Lusei tawnga Saihriem tina a nih el. . . :-)

PAUTU HNAM CHANCHIN By Zohmachhuana Khawlhring

Pautu Hnam thlahtu bul chiang taka chhui hlat theih ber chu BERHVATEA a ni a, Berhvatea hian fapa pathum SAIVATEA, CHUNTHANGA (Pawi/Lai Hnam zinga Chhunthang nen hian ngaihpawlh loh tur a ni ang) leh NGENDUMA a nei a. Saivatea hi a upa ber a ni. Berhvatea hi MIVAM HNAM a ni a, ‘MI’ – Mihring, ‘VAM’ –Thianghlim, MIHRING or HNAM THIANGHLIM tihna a ni. MIVAM hnam te hi tun hnuah chuan FAIHRIAM (FAIHRIEM) tiin sawi leh koh an lo ni ta a, MIVAM tih leh FAIHRIAM (FAIHRIEM), ‘FAI’ – Thinghlim, ‘HRIAM’ – Mihring tih hi thuhmun reng a ni. MIVAM / FAIHRIAM (FAIHRIEM) hnam te hian Zo hnahthlak hnam dang te ang lo takin ramhuai an be ve ngai lo a ni. Chûnthanga fapa kan hriat theih te chu : Khualhringa (tuna Khawlhring lo ni ta), Vangchhiaha (Vangsie/ ­Vangchhia lo ni ta), Milaia, Nelriama, Pautua leh Thlautea te an ni. Heng Chunthanga fa te hi Lalram pakhat huam chhungah sakhua leh tawng thuhmun neia lo khawsa ho dial dial thin an ni a. Pautua pianpui unau dang Milaia, Nelriama leh Thlautea te hi chuan Khawlhring tlanga Khawlhring Lalram (Kingdom) a din lai atang tawhin an mahni hming hi Chi bil hming atan pu zui zel lovin a Lalram dintu lehawptu lian ber an pianpui unau Khawlhringa hming chu chawi tel zelin Khawlhring Milai, Khawlhring Nelriam, Khawlhirng Thlaute tiin an lo in sawi ta hlawm a ni. Khawlhring Lalram (Kingdom) huam chhungahPautu te leh Vangchhia te hian Lal tlang te zawk neiinan Lal thin a, a tu ve ve pawh ral in rawn bei sela an in chhan theihna turin in hlat lutuk lovin, in hnai vai te te ah an awm thin a ni. Heng Pautua pianpui unau te hian vawiin thlengin thlahtu bul thuhmun, pa hmun nu hmun an nihna hi an la hre reng a, an fanu man te pawh in ei tirin chhung khatah an la in siam reng ani. Mi thenkhat chuan Pautua hi Vangchhiaha (Vangchhia) fapa niin an sawi a, mahse hei hi a dik arinawm loh a, Khawlhringa (Khawlhring) leh Vangchhiaha (Vangchhia) tepianpui unau ngei a ni zawk e. Pautu te hi Saivatea thlah te nen hian thlahtu bul thuhmun an nihna hi an la in hre chiangem em a, vawiin thleng hian Saivatea thlah kal zel te chuan an thlahtu bul atanga an hnam hming putFaihriem (Faihriam) tih hming hi an la pu ta reng a,Faihriem tawng an la hmang reng bawk a, Pautute nen hian an la in ti chhungkhat hle a ni. Pautua hian fapa Buanzuala (Buangzal tiin an ziak thin a, Buanzal tih zawk tur a ni.) a hring a, Buanzala hian fapa pathumChhehhlawna (Chhehlawn tiin an ziak thin a Chhehhlawn tih zawk tur a ni.), Chhinga leh Tluanga te a nei. Heng fapa pathum hian tuna Pautu hnam lo nita te hi an thlah chhawng ta zel a ni. Pautu tlang ah leh Chhehhlawm tlangah an awm thin. Chhinga leh Tluanga te phei hi chu Pautu tlanga an awm lai hian an hausa hle niin an sawi. Tun hnuah an thlahtuhming te hi Chi hming a lo ni ta a, Pautu chi peng te hiBuanzal, Chhehhlawn, Chhingate, leh Tluangate an lo ni ta a ni. Hman lai chuan Pautu hmeichhia te hi an hmelthain an biang a tai bik niin ansawi thin. Halkha leh Burmese (Kawl) tangkawpin Khawlhring Lalram (Kingdom) an tihkehdarh hnu khan Pautute pawh hian Pautu tlang chhuahsanin an unau dang te nen thlang an lo tla ta a, tunah chuan Mizo hnahthlak hnam tin chi tin karah hmun hrang hangah an lo awm darh ta a ni. Pautu hnam te hi hnam huaisen taka sawi thin an ni a, Halkha leh Burmese (Kawl) tangkawp ten Khawlhring Lalram (Kingdom) tihchhiat tuma an rawn beih tum khan Pautu pasaltha te hi an thi nasa hle a nih a rinawm a, tun hnu hian chi thlah an nei tlem ta em em mai a ni.Pautu te hi an thlahtu bul kan han chhui chiana kan zir chian chuan MIVAM / FAIHRIEM (FAIHRIEM) HNAM thlah kal zel ngei an lo ni a,Pautu hnam zingah mi chhuanawm, ram leh khawtlang tana mi tangkaitak tak an lo awm ve ta nawk mai a ni. Pautu Lal Chhungkua : Pautu te hian thlang an tlak hnu hian Mizoram leh Tripura State ah te Pautu Lal an awm tih hriat a ni a. Sentlang Lal Lalkhama Sailo in a roluahtu tur chithlah mipa a neih loh avangin a khawnbawl upa min leh a rinkai ber Pu Lallianthanga Pautu hi Sentlang leh Lungdai Lalram awptu Lal atan a ruat ta a ni. Hei vang hian an unau Khawlhring leh Vangchhia te hian Sentlangleh Lungdai Lalram bial hi an bawh nasa hle thin niin an sawi. Lallianthanga Pautu pa hi Liana (Liankhawlaia Pautu) a ni a.Pu Liana hi Khawthlang Lal Suakngura Sailo khua Vachhetlang khuaah a awm thin a, Lal tualzawl kilpha a ni nghe nghe. Pu Lallianthanga Pautu hian fapa D. Thianga (1884 - 1980) a nei. Pu D. Thianga hi Mizo Kristian hmasa, damdawi thiamna lama Zofate zinga sulsutu, Compounder Zirchhuak Hmasa Ber a ni. Pu D. Thianga fate hi mi chhuanawm tak tak an ni a, a nupui Lalthangluahi Hmar Khawbung (1889 - 1962) nen fa 12, hmeichhe 8 leh mipa 4 an nei a ni. . (. . .)

FAIHRIEM UNAU Fb Group Description

FAIHRIEM (or Saihriem) is the name of one of the major clans of the Sinlung (Chhinlung) tribes. They share the same paternal lineage with the Khawlhring, Vangchhia (Vangsie), Pautu, Jongte (Zawngte) ang Ngente clans. They are the descendants of Berhvate. Originally Berhvate's tribe name was MIVAM ('Mi' means people and 'Vam' means white or pure, thus 'White or Pure people') which bared the same meaning with FAIHRIEM ('Fai' means pure, 'Hriem' means people, thus 'Pure People'). Berhvate having 3sons namely Saivate, Chunthang & Ngendum. The Faihriem clans includesthe descendants of SAIVATE(Bapui, Khawral, Tusing, Tuollai, Thlanghnung, Khawlum, Saivate, Seiling, Hmunthra, Sekong, Khawhreng, Saihmar, Tuimuol, Aimuol, Khawkhieng etc.), and descendants of NGENDUM &CHUNTHANG [Apeng, Buang, Chhuakling, Chunthang, Lamsial, Leidir, Lozun, Lúngen, Midâng, Milai, Nêlriam, Ngente, Palâng, Parte, Pautu (Buanzal, Chhingate, Chhehhlawn, Tluangate), Pialtel, Rawlchhim, Thlaute,Thurtim, Vangchhia (Dochil,Invang, Theiduh, Tlukte, Vanghawi & Zapte), Vanzang, Zahring, Zawngte,etc.] The descendants of SAIVATEhave their own dialect which is still spoken in some villages of Cachar District in the state of Assam, India and they still bared their tribe name as FAIHRIEM. They are scattered though out Manipur, Assam, Tripura and Mizoram State. The descendants of Ngendum can be found in Manipur and Mizoram State. The descendants of Chunthang have their own dialect called Khawlhring (originally Khualhring) and they are called Khawlhirng,Vangchhia & Pautu. They are mostly scattered in Mizoram and some in Bangladesh (they are calledPalang), Tripura, and Manipur. The FAIHRIEM had many famous and great chiefs namely SALAWNKHAR FAIHRIEM, TUSING SAIVATE, TANHRIL SAIVATE, LERSIA (Lersi), LALMICHHINGA (of Khawlhring Midang) (the last chief of Khawlhring Kingdom), LAIDUMBELA (of Vangchhia Dochil)(Chief of Vangchhia clan, minor chiefunder Khawlhring Kingdom), ZAKUALA (of Khawlhring Lungen, minor chief under Khawlhring Kingdom), HAUCHEMA - VANHNUAIHAUCHEM ­A (of Khawlhring Lungen, minor chief under Khawlhring Kingdom), etc.

TUCHHINGA (Saivatea) (990 – 1040 A.D.) [TUSING SAIVATE]

Tuchhinga hi Zampui tlanga Lal ropui (Reng) hmasa ber a ni a, Kawlphai an chhuahsan hnuah chuankhawthlang lama Chawnhmang a a tlak thlak hnu khan Lal ropui ber a ni. Upate sawi dan chuan Chawnhmang a pawh a thlaktlak dawin, a faten an sawm vang a ni e an ti bawk. Chawnhmang a pawhin a thlangtlak khan Sesawngbel leh rangkachak thleng a pe a, Chawnhmang a nen an inthiantha hle tiin an sawi thin. Heng – Sesawngbel leh rangkachak belte hi Haflong biala a tuchhuan Lal chho zelte chuan vawiinni thlengin an la kawl tha reng a ni. Kawlphaia an awm lai atanga Lal indawt zela rawn lian ta a ni. A Lalram chhungah hian hlaphuah thiam tak BAPUINU an tih chu a awm a, Tuchhinga Lal chu hetiang hian hlain a chawi a: “An chhungin ka hei en khan e, An sesawn sum ang khu tluawi; Parva hman lemna nei nawi, Rakhen khua lo ang ta che,” tiin. Rengpui Chawnhmang a chuan Khawchhak bial thente lo enkawl turin a ti leh ta a. A kutah ram zau tak a awm a ni. Tuchhinga hi a hausa hle a, Sakawr te, Sial te, Bawng te tamtak a nei a. A hun lai hian Mizoramah TAM a lo tla a. Mahse Tuchhinga chu a tam ve lo. Chu chu hlaphuah thiamte chuan tihian an chhuam a : “Zin khua touning rawng, Zate lalfang, Faihriam Tuchhing ni rawng e,” tiin. Hetih lai hun hian Lal ropui ber leh huaisen berah an ngai a, a khua leh tuite chuan a thih tak hnuah chuan hlatein an phuah a. Pipu sakhua a Paula chu anning hle a; chuvang chuan that turin an duh a ni ang. Paula ngam tur chuan amah chauh chu awmin an ring bawk a: “Tuchhingp a zing khaw van zawl I thlen chuan, Paula kawtah chengrang kau ang che; Hnam leh la sat dai rawh,” an ti ta hial a ni. A thih hnuah chuan a khuate chu an lo darh ta a, a hnuah chuan lal ropui amah ang sawi tur chu an tam ta lo a ni. Tuchhinga chuan heti hian hla a siam a : “Mi nei hlaipa chung siar Liandar laiah, Rengpui mi Lal Saivate Dar ang kan ang,” tiin. A thih hnuah a thlahte chu Haflong bialah te, Manipur – Senvawn bialah te, hmuntinah an lo darh ta a ni. Source : Mizo Chanchin by Col. V. Lunghnema, page 69& 70

TUTE NGE FAIHRIAM TE CHU? By Er. Zohmachhuana Khawlhring

Faihriam (Faihriem) te hi Zohnahthlak hnam dang te ang bawkin Chhinlung chhuak an ni a, mahnia sakhaw hran, tawng hran, lal hran leh lalram bik neia lo khawsa thin an ni. Zirchian chuan hnam upa tak an nih a rinawm. Mizo hnahthlak hnam hrang hrang zingah an awm chhuak deuh vek a, an awmna hnam apiangah an hnam chi peng anga chhiaran ni deuh zel a ni. FAIHRIAM tih hi FAI – Thianghlim , HRIAM – Mihring, Mihring Thianghlim emaw Hnam Thianghlim tihna a ni. FAIHRIAM tia an in koh hmahian MIVAM an in ti thin. MI - Mihringm VAM - Thianghlim , Mihring Thiamhlim emaw Hnam Thianghlim tihna a ni. MIVAM tih leh FAIHRIEM tih chu thuhmun a ni. A hun a zira an in kohna mai niin a lang. MIVAM/ FAIHRIAM (FAIHRIEM) hnam te hian Zo hnahthlak hnam dang te ang lo takin ramhuai an be ve ngai lo a ni. MIVAM/ FAIHRIAM (FAIHRIEM) hnam zingah Berhvatea thlah kal zel te chauh hi tuna kan hriat theih te chu an ni awm e. Berhvatea hian fapa pathum – Saivatea, Chunthanga leh Ngendumaa nei niin an sawi. Ngenduma leh a thlah kalzel te chanchin hi hriat chianna kan nei thei tawh lo a ni. Saivatea leh Chunthanga atang hian Lal ropui tak tak an rawn chhuak a. An hmeichhia te man bi ah se 10 an man tir thin a ni. Hetianga an hmechhia te man bi an chhiarna hi Sailo Lalram a pian hma daih tawh atang khan niin a lang. Saivatea leh Chunthanga te unau hi Chhim leh Hmar ah an in then hma hle a, Chhim lam pan zawnga kal Chunthanga thlah kal zel techuan Khawlhring tlangah Lalram ropui tak an din a, Khawlhring tawng an hmang a. An sa biak dan (sakhua) pawh a dangdai hle a ni. Saivatea thlah kal zel te hian Hmar lam an pan a, Faihriam (Faihriem) / Saihriam (Saihriem) tawng an hmang a, vawiin thlengin an thlahtu bul hnam hming chu la chhawm nung zelin an mahni hnam in koh nan FAIHRIAM (FAIHRIEM) tih chu an la hmang reng a ni. Berhvatea fapa Saivatea fa te chu Lersia, Singaia leh Ngirtlingi an ni a. Saivatea hi mi hausa leh ropui tak, Thi leh Darbu tha tak nei niin an sawi. Singaia hian apa Darbu chu a chhawm zela, vanduai thlak takin rulpui in a dawlh hlauh maia, hei hi Liandova leh Tuaisiala te unau vin a dawlhtu rulpui an thah atangin an lo chhar ta a ni. Saivatea thlah atanga Chi peng rawn piang chhuak kan hriat theih te chu : Bapui, Hmuntha, Khawhreng, Khawkhiang (Khawkhien g), Khawlum, Khawral, Saihmar, Saivate, Seitling (Seiling), Sekawng (Sekong), Thlanghnun g, Tuallai (Tuollai), Tuchhing (Tusing), Tuimual (Tuimoul)te leh a dang te (reseach tih mek a la ni) an ni. HengSaivatea thlah atang hian Lal Ropui leh hmingthang tak kan hriat te chu Tuchhing (Tusing) (Zampui Lal), Tanhrila (Tanhril Lal) te an ni. Heng Faihriam (Faihriem) Lal te hian ‘Saivate Lal’ emaw ‘Lersia Lal’ an in ti thin niin an sawi. Historian thenkhat chuan Tripura Reng Lal kantih thin khu hnam dang ni lovin Lersia thlah te niin ansawi. Saivatea thih hnua Lersia unau ten an piah khaw hmar lama awm Lal Ropui an va belh tak Salawnkhar a (Lawnkhar) kha Faihriem a ni a, Berhvatea te laichin unau hnai vai tak a ni. Salawnkhar a hi Berhvatea thlah kal zel ni lo Faihriam (Faihriam) dang kan hriat theih awmchhun a ni a, chi thlah a neih hriat a ni lo. Salawnkhar a nupui Cherhchawn gi hi Mizo/Zo history ah mihringa inthawi kan hriat hmasak ber leh awmchhun a ni hialawm e. Berhvatea fapa Chunthanga fa kan hriat theih te chu : Khualhring a , Vangchhiah a , Milaia , Nelriama , Pautua , leh Thlautea te an ni. Khawlhring a fapa te chu : Midânga , Thurtima , Pialtela , leh Lúngena te anni. Vangchhiah a fapa te chu, Dochila, Invanga, Theiduha, Tluktea, Vanghawia, leh Zaptea te an ni. Mi thenkhat chuan Pautua hi Vangchhiah a fapa niin an sawi a, mahse hei hi a dik a rinawm loh a ni. Pautua fapa te chu, Buanzala, Chhingatea , Chhehlawna , Tluangatea tean ni. Khualhring a pianpui u leh nau te leh fate hian an Hnam khaikhawmt u berah KHAWLHRING (Original : KHUALHRING ) tiinKhawlhring tlanga Khawlhring Lalram ropui tak a awm lai khan an lo hmang daih tawh a ni. Hei hi AD 1400 hma lam daih niin a lang. Mi thenkhat ten thlang kan tlak hnu chauha min khaikhawmt u hnam hming atan Khawlhring tih hi hmang tachauh anga an sawi thin hi chu belhchin a dawl vak lo a ni. Tun hnuah Khawlhring , Vangchhia leh Pautu tiin hnam hrang angin kan hre mai niin a lang. Unau pianghmun vekan ni e. Khawlhring Lalrama Khawlhring Lal hnuhnung ber chu LALMICHHIN GA a ni a, Khawlhring Midang Chi a ni. A thlah kalzel te hi Mizoram dung leh vangah an la in zarpharh nasa hle ani. MIVAM/ FAIHRIAM(FA IHRIEM)Hnam hi Mizo Hnam ah hian kan in phun nghet emem a, MIVAM, FAIHRIAM (FAIHRIEM) , KHAWLHRING , VANGCHHIA, PAUTU, etc. tiinmi ten min hre mah sela thlahtu bul thuhmun kan nihna hi chiang takin a la hriat theih a, Mizoram Statechhung leh pawnah kan in zar pharh nasa hle a, Mizo Hnam zinga Hnam hlawm lian ber kan nih loh pawhina Hnam hlawm lian ber zinga mi kan nih hial a rinawm. (. . .)